తెలుగు లిపి అభివృద్ధి – లిస్ట్
🕉️ తెలుగు లిపి అభివృద్ధి (Evolution of Telugu Script)
1️⃣ బ్రాహ్మీ లిపి దశ – క్రీస్తుపూర్వం 3వ శతాబ్దం
• మూల లిపి — అశోకుని కాలం
• తెలుగు లిపికి ప్రాథమిక ఆధారం
2️⃣ భట్టిప్రోలు లిపి – క్రీస్తుపూర్వం 2వ శతాబ్దం
• ఆంధ్ర ప్రాంతంలోని మొదటి స్థానిక లిపి
• బ్రాహ్మీ నుండి తెలుగు ఆకారాలు రూపుదిద్దుకున్న కాలం
3️⃣ సాతవాహనుల కాలం – క్రీస్తుశకం 1–3 శతాబ్దం
• శాసనాలలో తెలుగు లిపి మొదటిసారి స్పష్టంగా కనిపించింది
• గుండ్రని ఆకారాలు మొదలయ్యాయి
4️⃣ ఇశ్వాకుల కాలం – క్రీస్తుశకం 3–4 శతాబ్దం
• సంస్కృత–తెలుగు మిశ్రమ లిపి
• నాగార్జునకొండ శాసనాలు ప్రాముఖ్యం పొందాయి
5️⃣ వాకాటక–చాళుక్య దశ – 5–7 శతాబ్దం
• తెలుగు లిపి కర్ణాటక లిపి నుండి వేరు కావడం ప్రారంభమైంది
• వంకరలతో కూడిన గుండ్రని అక్షరాలు రూపం దిద్దుకున్నాయి
6️⃣ తూర్పు చాళుక్యుల దశ (ప్రధాన దశ) – 7–11 శతాబ్దం
• ఆధునిక తెలుగు లిపికి పునాది
• నన్నయ భట్టుని కాలం
• రాజమండ్రి ప్రాంతంలో శాసనాలు
7️⃣ కakatiya దశ – 12–14 శతాబ్దం
• లిపి పూర్తి స్థాయిలో స్థిరపడింది
• సాహిత్య రచనలు విస్తరించాయి
• వరంగల్, శ్రీసైల ప్రాంతాలలో శాసనాలు
8️⃣ విజయనగర సామ్రాజ్యం – 15–17 శతాబ్దం
• ముద్రల రూపంలో తెలుగు లిపి విస్తరించింది
• శ్రీకృష్ణదేవరాయ కాలం — సాహిత్య స్వర్ణయుగం
9️⃣ యూరోపియన్ ప్రభావం (Printing Age) – 18–19 శతాబ్దం
• బ్రిటిష్ కాలంలో ముద్రణ కోసం లిపి ప్రమాణీకరించబడింది
• పుస్తకాల ప్రచురణ మొదలైంది
🔟 ఆధునిక తెలుగు లిపి – 20వ శతాబ్దం నుంచి నేటివరకు
• టైప్‌రైటర్, కంప్యూటర్, యూనికోడ్ రూపంలో స్థిరపడింది
• డిజిటల్ ఫాంట్లు, సాఫ్ట్‌వేర్ ఆధారిత లిపి వినియోగం
తెలుగు భాష గొప్పదనం
తెలుసుకోరా తెలుగోడా
సంస్కృతం లో మిళితమై
పారసికాన్ని స్పృజించి
ఆంగ్లం తో మైత్రి చేసిన
తెలుగు భాష తేట తెలుగు భాష
మహాజనపదం మన అస్మక దేశం
భట్టిప్రోలు శాసనం అతి ప్రాచీన శాసనం
అస్మక దేశం: అస్మక దేశం ప్రాచీన భారతదేశంలోని 16 మహాజనపదాలలో ఒకటి. ఇది ప్రస్తుతం మహారాష్ట్ర, తెలంగాణ ప్రాంతాలలో విస్తరించి ఉంది.
భట్టిప్రోలు శాసనం: భట్టిప్రోలు శాసనం క్రీ.పూ. 3వ శతాబ్దానికి చెందిన శాసనం. ఇది తెలుగు భాషలో లభ్యమైన ప్రాచీన శాసనాలలో ఒకటి.
త్రిలింగ రాజ్యం: త్రిలింగ దేశం లేదా త్రిలింగ రాజ్యం ప్రాచీన కాలంలో ఆంధ్ర, తెలంగాణ, ఒడిశా ప్రాంతాలను సూచించేది.
త్రిలింగ రాజ్యం తెలంగాణాంద్ర
నన్నయ్య తొలి కావ్యం
తిక్కన తెలుగు దనము
అల్లసాని పాండిత్యం
పోతన రసజ్ఞత
శ్రీనాధ శృంగారనైషదం
విశ్వనాధం కిన్నెరసాని
నండూరి ఎంకి పాటలు
చిలకమర్తి భరతఖండంబు చక్కని పాడియావు పద్యం
గిడుగు భాషోద్యమం
గురజాడ పుత్తడిబొమ్మ
బాపు తెలుగు బొమ్మలు
ముళ్ళపూడి బుడుగు
పానుగంటి సాక్షి
కొమ్మూరి వేణుగోపాలరావు హౌస్ సర్జన్
కొదవగంటి కుటుంటుంబరావు చదువు
నండూరి రామమోహనరావు విశ్వాదర్శనం నరవతారం
జంద్యాల పాపయ్య శాస్త్రి పుష్ప విలాపం
ఉషశ్రీ వ్యాఖ్యనం
గుర్రం జాషువా gabbilam స్మశానవైరాగ్యం
లత సాహిత్యం మోహన వంశీ
చలం మైదానం
అడవిబాపిరాజు కొనంగి
గోపీచంద్ అసమర్ధుని జీవితయాత్ర
శ్రీ శ్రీ విప్లవ గీతాలు
వేమన వాదం
ఆలూరి భుజంగారావు అనువాదాలు
గోపి వేమన్నావాదం
చేకూరి రామారావు సంపాదకీయం
బినాదేవి కథలు
రావూరి భరద్వాజ పాకుడు రాళ్లు
పానుగంటి లక్ష్మీ నరసింహారావు ( ఫిబ్రవరి 11,1865 - జనవరి 1, 1940) తెలుగు సాహితీవేత్త. సాక్షి ఉపన్యాసాలను రచించి తెలుగు సాహిత్యానికి అనేక అమూల్యాభరణాలు అందించిన నరసింహారావును పాఠకలోకం 'కవిశేఖరుడ'నీ, 'అభినవ కాళిదాసు' అనీ, 'ఆంధ్ర అడిసన్' అనీ, 'ఆంధ్ర షేక్ స్పియర్' అనీ బిరుదులతో అభినందించింది.
నన్నయ్య: నన్నయ్య భట్టారకుడు 11వ శతాబ్దంలో జీవించిన తెలుగు కవి. ఆయన మహాభారతాన్ని తెలుగు భాషలో అనువదించడం ప్రారంభించారు.
తిక్కన: తిక్కన సోమయాజులు 13వ శతాబ్దంలో జీవించిన తెలుగు కవి. ఆయన నన్నయ్య ప్రారంభించిన మహాభారత అనువాదాన్ని కొనసాగించారు.
పోతన: బమ్మెర పోతన 15వ శతాబ్దంలో జీవించిన తెలుగు కవి. ఆయన భాగవత పురాణాన్ని తెలుగు భాషలో అనువదించారు.
నండూరి వెంకట సుబ్బారావు: నండూరి వెంకట సుబ్బారావు (1896–1957) ప్రసిద్ధ తెలుగు కవి. ఆయన 'ఎంకి పాటలు' రచించారు.
చిలకమర్తి లక్ష్మీనరసింహం: చిలకమర్తి లక్ష్మీనరసింహం (1867–1946) ప్రముఖ తెలుగు కవి, నాటకకర్త. ఆయన 'గాయోపాఖ్యానం' వంటి నాటకాలు రచించారు.
గిడుగు రామమూర్తి: గిడుగు రామమూర్తి (1863–1940) తెలుగు భాషా శాస్త్రవేత్త. ఆయన వ్యావహారిక భాషా ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించారు.
గురజాడ అప్పారావు: గురజాడ వెంకట అప్పారావు (1862–1915) ప్రముఖ తెలుగు కవి, నాటకకర్త. ఆయన 'కన్యాశుల్కం' నాటకం రచించారు.
విశ్వనాథ సత్యనారాయణ: విశ్వనాథ సత్యనారాయణ (1895–1976) ప్రముఖ తెలుగు కవి, రచయిత. ఆయన 'వేయిపడగలు' వంటి ప్రసిద్ధ నవలలు రచించారు.
బాపు: సత్తిరాజు లక్ష్మీనారాయణ (1933–2014) బాపు గా ప్రసిద్ధి గాంచిన చిత్రకారుడు, దర్శకుడు. ఆయన తెలుగు చిత్ర పరిశ్రమలో ప్రసిద్ధి పొందారు.
ముళ్ళపూడి వెంకటరమణ: ముళ్ళపూడి వెంకటరమణ (1931–2011) ప్రముఖ తెలుగు రచయిత. ఆయన 'బుడుగు' వంటి రచనలు చేశారు.
కొమ్మూరి వేణుగోపాలరావు: కొమ్మూరి వేణుగోపాలరావు (1937–2012) ప్రసిద్ధ తెలుగు రచయిత. ఆయన అనేక నవలలు, కథలు రచించారు.
కొదవగంటి కుటుంబరావు: కొదవగంటి కుటుంబరావు (1909–1980) ప్రముఖ తెలుగు రచయిత. ఆయన 'చివరికి మిగిలేది' వంటి నవలలు రచించారు.
నండూరి రామమోహనరావు: నండూరి రామమోహనరావు (1920–2001) ప్రసిద్ధ తెలుగు కవి. ఆయన అనేక కవితలు రచించారు.
జంద్యాల: జంద్యాల సుబ్రహ్మణ్యం శాస్త్రి (1951–2001) ప్రముఖ తెలుగు చిత్ర దర్శకుడు, రచయిత. ఆయన హాస్య చిత్రాలకు ప్రసిద్ధి గాంచారు.
ఉషశ్రీ: ఉషశ్రీ (1928–1990) ప్రసిద్ధ తెలుగు రచయిత, ప్రసారకర్త. ఆయన అనేక కథలు, నవలలు రచించారు.
గుర్రం జాషువా: గుర్రం జాషువా (1895–1971) ప్రముఖ తెలుగు కవి. ఆయన సామాజిక న్యాయం, సమానత్వంపై కవితలు రచించారు.
లత సాహిత్యం: లత (1932–2007) ప్రసిద్ధ తెలుగు రచయిత. ఆయన అనేక కథలు, నవలలు రచించారు.
చలం: గుంటూరు శేషేంద్ర శర్మ (1921–1992) చలం గా ప్రసిద్ధి గాంచిన ప్రముఖ తెలుగు కవి, విమర్శకుడు.
అడవి బాపిరాజు: అడవి బాపిరాజు (1895–1952) ప్రసిద్ధ తెలుగు కవి, చిత్రకారుడు.
గోపీచంద్: గోపీచంద్ (1910–1962) ప్రసిద్ధ తెలుగు రచయిత. ఆయన అనేక కథలు, నవలలు రచించారు.
శ్రీ శ్రీ: శ్రీరంగం శ్రీనివాసరావు (1910–1983) శ్రీ శ్రీ గా ప్రసిద్ధి గాంచిన ప్రముఖ తెలుగు కవి. ఆయన ఆధునిక తెలుగు కవిత్వానికి పితామహుడు.
వేమన: వేమన 17వ శతాబ్దంలో జీవించిన ప్రజాకవి. ఆయన యతి కవితలు ప్రసిద్ధి గాంచాయి.bhavaviplava adyudu
ఆలూరి భుజంగారావు: ఆలూరి భుజంగారావు (1892–1952) ప్రసిద్ధ తెలుగు కవి, రచయిత.
ఎన్. గోపీ & వేమన్నా వాదం
ఎన్. గోపీ (జననం: 1948) ప్రముఖ తెలుగు కవి, విమర్శకుడు, విశ్వవిద్యాలయ ప్రొఫెసర్. ఆయన కవిత్వం ఆధునికత, విప్లవాత్మక దృక్పథం, సామాజిక చైతన్యంతో ప్రసిద్ధి చెందింది.
వేమన్నా వాదం అనేది వేమన కవిత్వంలోని ముఖ్యాంశాలను సూచిస్తుంది, ముఖ్యంగా సామాజిక సమానత్వం, మతవిమర్శ, మానవతావాదం, ఆచరణాత్మక తత్వం.
ఎన్. గోపీ రచనల్లో వేమన్న ప్రభావం
ఎన్. గోపీ తన రచనల్లో వేమన్నా వాదాన్ని ప్రస్తావిస్తూ, వేమన తత్వాన్ని సమకాలీన సామాజిక-సాంస్కృతిక పరిణామాలకు అన్వయించాడు.
1. సామాజిక సమానత్వం: వేమన్న మాదిరిగానే ఎన్. గోపీ కవిత్వం కులవ్యవస్థ, సామాజిక అసమానతలపై విమర్శలతో నిండి ఉంటుంది.
2. మతవిమర్శ: వేమన్న విగ్రహారాధన వ్యతిరేకతను ఎన్. గోపీ తన కవిత్వంలో కూడా ప్రతిబింబించాడు.
3. మానవతావాదం: మతాలు కాదు, మానవ సంబంధాలే అసలు ధర్మం అనే వేమన్నా వాదాన్ని ఎన్. గోపీ తన కవిత్వంలో కొనసాగించాడు.
4. ఆచరణాత్మక జీవనదృష్టి: వేమన్నలాగే, ఎన్. గోపీ కూడా మానవ జీవితాన్ని అనుభవాల ద్వారా అర్థం చేసుకోవాలని ప్రతిపాదించాడు.
సారాంశం
ఎన్. గోపీ తన కవిత్వంలో వేమన్న ప్రభావాన్ని అనుసరిస్తూ, ఆధునిక సమాజానికి అనువైన తాత్వికమైన ప్రశ్నలను లేవనెత్తాడు. ఈ ఇద్దరి రచనలు సామాజిక విప్లవాన్ని ప్రేరేపించేవిగా నిలుస్తాయి.
చేకూరి రామారావు: చేకూరి రామారావు (1939–2012) ప్రసిద్ధ తెలుగు కవి, రచయ
గుడిపాటి వెంకటాచలం (1894–1976): గుడిపాటి వెంకటాచలం (చలం) ప్రముఖ తెలుగు రచయిత, నవలాకారుడు. ఆయన "మైదానం" నవల ద్వారా తెలుగు సాహిత్యంలో స్త్రీ స్వేచ్ఛను ప్రస్తావించిన విప్లవాత్మక రచయితగా నిలిచారు.
బినాదేవి: బినాదేవి అనేది ఆరెం. కోమరయ్య (1920–1971) అనే రచయితకు కలంపేరు. ఆయన అనేక కథలు, నవలలు రచించారు.
జంధ్యాల పాపయ్య శాస్త్రి (1912–1992): జంధ్యాల పాపయ్య శాస్త్రి ప్రముఖ తెలుగు సాహితీవేత్త, కవి, అనువాదకుడు. ఆయన అనేక పాండిత్యమైన రచనలు చేశారు.
పుస్తక శీర్షిక:
తెలుగు వాచకము
అచ్చులు నేర్చుకుందాం
ప్రారంభం:
పరిచయం: తెలుగు భాష
అక్షరమాల పరిచయం
అచ్చుల ప్రాధాన్యం
అధ్యాయ 1: అచ్చులు పరిచయం
అ, ఆ, ఇ, ఈ, ఉ, ఊ, ఋ,ఋ,ఎ, ఏ ఐ, ఒ, ఓ, ఔ, అం, అః (అచ్చులు 16)
అధ్యాయ 1: హల్లులు పరిచయం(36)
క, చ, ట, త, ప :
క, ఖ, గ, ఘ, ఙ
చ, ఛ, జ, ఝ, ఞ
ట, ఠ, డ, ఢ, ణ
త, థ, ద, ధ, న
ప, ఫ, బ, భ, మ
య, ర, ల, వ, శ, ష, స, హ, ళ, క్ష, ఱ
అధ్యాయ 3: హల్లుల వినియోగం
హల్లులను అచ్చులతో కలిపి చిన్న పదాలు
ఉదాహరణలు: క్ +అ=క, క్ +ఆ=కా, క్ +ఇ=కి, క్ +ఈ=కీ ...
హల్లుల కలయికతో వచ్చే శబ్దాలు
ఆంధ్ర భోజునిగా, కన్నడ రాజ్య రమారమణగా కీర్తించబడిన శ్రీ కృష్ణదేవ రాయలు తెలుగు భాషకు దేశ భాషలందు ఉన్న ప్రాముఖ్యత దృష్ట్యా పలికిన పలుకులు ఇవి.
ప్రపంచ తెలుగు మహాసభల సందర్భముగా విడుదలైన తపాలా బిళ్ళ - ఇందులో వ్రాసినవి - దేశ భాషలందు తెలుగు లెస్స, "ఎందరో మహానుభావులు అందరికీ వందనములు" ," పంచదార కన్న పనస తొనల కన్న కమ్మని తేనె కన్న తెలుగు మిన్న"
“ తెలుగ దేలయన్న దేశంబు తెలుగేను
తెలుగు వల్లభుండ తెలుగొకండ
ఎల్ల నృపులు గొలువ ఎరుగవే బాసాడి
దేశ భాషలందు తెలుగు లెస్స ”
—శ్రీ కృష్ణదేవ రాయలు
తెలుగు వ్యాకరణం
తెలుగు వ్యాకరణం ద్రావిడ భాషా కుటుంబానికి చెందిన తెలుగు భాష యొక్క నిర్మాణం, వ్యవస్థ, నియమాలను వివరించేది. తెలుగు వ్యాకరణాన్ని మొత్తం మూడు ప్రధాన విభాగాలుగా పరిగణించవచ్చు:
1. శబ్దాంశాలు (Parts of Speech)
తెలుగులోని ప్రధాన శబ్ద వర్గాలు:
నామవాచకం (పేరు పదాలు): వ్యక్తులు, ప్రాణులు, వస్తువులు, ప్రదేశాలు.
ఉదా: రాజు, చెట్టు, గుంటూరు
క్రియాపదం: కార్యాన్ని లేదా స్థితిని తెలియజేయు పదాలు.
ఉదా: చదవు, నడువు, ఉంది
విశేషణం: నామవాచకాలను లేదా సర్వనామాలను విశేషించే పదాలు.
ఉదా: మంచి పుస్తకం, పొడుగు చెట్టు
సర్వనామం: నామవాచకాలకు బదులుగా వాడే పదాలు.
ఉదా: నేను, అది, మనం
క్రియా విశేషణం: క్రియలను వివరించే పదాలు.
ఉదా: వేగంగా, మెల్లగా
ఉపసర్గాలు: శబ్దాల ముందు వాడే సంక్షిప్త పదాలు.
ఉదా: ఆనందంతో, బాధతో
వ్యయములు: సంధిస్థలం, మిత్రత వంటి భావాలకు వాడే పదాలు.
ఉదా: మరియు, కానీ, కాబట్టి
2. సంధులు
వేర్వేరు పదాలు కలిసినప్పుడు వాటి మధ్యని స్వరాలను లేదా అక్షరాలను కలిపి కొత్త రూపం కలుగుతుంది.
సమాసాల రకాలు:
తత్పురుష సమాసం: ముందటి పదం రెండు పదాల్ని కలుపుతూ అర్థాన్ని నిశ్చితం చేస్తుంది.
ఉదా: గ్రామాంతరం (గ్రామానికి అవతల ఉన్నది)
కర్మధారయ సమాసం: రెండు పదాలూ అర్థాన్ని వివరిస్తాయి.
ఉదా: నల్లనిత్యము (నల్ల + నిత్యము)
ద్వంద్వ సమాసం: రెండు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ పదాలు సమాన ప్రాముఖ్యత పొందతాయి.
ఉదా: రామలక్ష్మణులు
బహువ్రీహి సమాసం: రెండు పదాలు కలిపి ఇతర వస్తువు/వ్యక్తిని సూచిస్తాయి.
ఉదా: దశాననుడు
4. వాక్య నిర్మాణం (Sentence Structure)
తెలుగు భాషలో వాక్య క్రమం సాధారణంగా కర్త - క్రియ - కర్మ (SOV) ఉంటుంది.
ఉదా:
రాము పుస్తకము చదువుతాడు.
ఇక్కడ:
కర్త: రాము
క్రియా: చదువుతాడు
కర్మ: పుస్తకము
5. అలంకారాలు (Figures of Speech)
భాషను అందంగా చూపేలా రూపొందించే పద్ధతులు.
ఉపమాలంకారం: స్మilarity తెలియజేసేది.
ఉదా: చంద్రుడివలె నిండి ఉన్న ముఖము
ఉత్ప్రేక్షా అలంకారం: ఊహ కలగచేసే ప్రకృతి.
ఉదా: నది వాగులపై నాట్యం చేయుచున్నది.
6. చిహ్నాలు (Punctuation Marks)
తెలుగులో విరామాలు వాక్య నిర్మాణానికి ముఖ్యమైనవి:
పూర్ణ విరామం (.)
అల్ప విరామం (,)
ప్రశ్నార్ధం (?)
ఉదయపదం (!)
ఇవి తెలుగు వ్యాకరణానికి ఆధారం. వ్యాసంగా చెప్పాలంటే ప్రతి విభాగంలో లోతైన వివరాలు ఉన్నాయి.
తెలుగు గుణింతం
క కా కి కీ కు కూ కృ కౄ కె కే కై కొ కో కౌ కం కః🍮
ఖ ఖా ఖి ఖు ఖు ఖూ ఖృ ఖౄ ఖె ఖే ఖై ఖొ ఖో ఖౌ ఖం ఖః🌹
గ గా గి గీ గు గూ గృ గౄ గె గే గై గొ గో గౌ గం గః@
ఘ ఘా ఘి ఘీ ఘు ఘూ ఘృ ఘౄ ఘె ఘే ఘై ఘొ ఘూ ఘౌ ఘం ఘః
చ చా చి చీ చు చూ చృ చౄ చె చే చై చొ చో చౌ చం చః
ఛ ఛా ఛి ఛీ ఛు ఛూ ఛృ ఛౄ ఛె ఛే ఛై ఛొ ఛో ఛౌ ఛం ఛః
జ జా జి జీ జు జూ జృ జౄ జె జే జై జొ జో జౌ జం జః
ఝ ఝా ఝి ఝీ ఝు ఝూ ఝృ ఝౄ ఝె ఝే ఝై ఝొ ఝూ ఝౌ ఝం ఝః ట టా టి టీ టు టూ టృ టౄ టె టే టై టొ టో టౌ టం టః
ఠ ఠా ఠి ఠీ ఠు ఠూ ఠృ ఠౄ ఠె ఠే ఠై ఠొ ఠో ఠౌ ఠం ఠః
డ డా డి డీ డు డూ డృ డౄ డె డే డై డొ డో డౌ డం డః
ఢ ఢా ఢి ఢీ ఢు ఢూ ఢృ ఢౄ ఢె ఢే ఢై ఢొ ఢో ఢౌ ఢం ఢః
ణ ణా ణి ణీ ణు ణూ ణృ ణౄ ణె ణే ణై ణొ ణో ణౌ ణం ణః
త తా తి తీ తు తూ తృ తౄ తె తే తే తొ తో తౌ తం తః
థ థా థి థీ థు థూ థృ థౄ థె థే థై థొ థో థౌ థం థః
ద దా ది దీ దు దూ దృ దౄ దె దే దై దొ దో దౌ దం దః ధ ధా ధి ధీ ధు ధూ ధృ ధౄ ధె ధే ధై ధొ ధో ధౌ ధం ధః
న నా ని నీ ను నూ నృ నౄ నె నే నై నొ నో నౌ నం నః
ఫ, ఫా, ఫి, ఫీ, ఫు, ఫూ, ఫె, ఫే, ఫై, ఫొ, ఫో, ఫౌ, ఫం, ఫః
తెలుగు భాషకు కవిత్రయం తిక్కన, వేమన, గురజాడ. శ్రీ శ్రీ
తిక్కన లేదా
తిక్కన సోమయాజి (1205 - 1288).
విక్రమసింహపురి (నేటి నెల్లూరు ప్రాంతాన్ని) పరిపాలించిన మనుమసిద్ధికి మంత్రిత్వంవహించారు. కవిత్రయములో తిక్కనది నాటకీయ శైలి, సంభాషణాత్మక శైలి. అతనికి "కవి బ్రహ్మ", "ఉభయ కవిమిత్రుడు" అనే బిరుదులు ఉన్నాయి.
ద్రౌపది కీచకునితో
దుర్వారోద్యమ బాహువిక్రమ రసాస్తోక ప్రతాపస్ఫురత్
గర్వాంధ ప్రతివీర నిర్మథన విద్యాపారగుల్ మత్పతుల్
గీర్వాణాకృతు లేవు రిప్డు నిను దోర్లీలన్ వెసంగిట్టి గంధర్వుల్ మానము బ్రాణమున్ గొనుట తధ్యంబెమ్మెయిన్ గీచకా
వేమన
అల్పుడెపుడు బల్కు నాడంబరముగాను
సజ్జనుండు పలుకు చల్లగాను
కంచుమ్రోగినట్లు కనకంబుమ్రోగునా
విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.
పద్యము తెలుగు కవితా రచనలో ఒక విధానము. పూర్వం తెలుగులో సాహిత్యరచన దాదాపుగా అంతా పద్యరూపంలోనే జరిగేది. పద్యంలోని ముఖ్య లక్షణం ఛందస్సు. వైజ్ఞానిక రచనలు, గణిత రచనలు, సాహిత్యపరమైన రచనలు మొదలుకొని అనేకానేకమైన విధాలైన రచనలు కూడా పద్యాల్లో ఉండేవి.
పుత్తడి బొమ్మ పూర్ణమ్మ గురజాడ అప్పారావు రచించిన కరుణ రసాత్మక గేయం. ఈ గేయ ఇతివృత్తం కన్యాశుల్కం అనే దురాచారం. నాటి సమాజంలోని కన్యాశుల్కం దురాచారానికి బలి అవుతున్న బాలికల పట్ల అత్యంత కరుణతో, వారికి సమాజం చేస్తున్న దురన్యాయాన్ని కళ్ళకు కట్టే ఉద్దేశంతో అటువంటి చిన్నారి బాలికలకు ప్రతినిధిగా పూర్ణమ్మ అనే పాత్రను సృష్టించి కథనాత్మక మైన కావ్యంగా, అత్యంత కరుణరస ప్లావితమైన రసభరితమైన గేయంగా పూర్ణమ్మ కథ పేరుతో ఈ రచన చేసారు గురజాడ. ‘పుత్తడిబొమ్మా పూర్ణమ్మా’అంటూ అందచందాల రాశిపోసిన ముగ్ధ అయిన ఓ కన్య బ్రతుకు, మూఢాచారానికి బలయిన తీరును ఈ కథలో వివరించారు గురజాడ.ఇది కన్యాశుల్కం ద్వారా చిన్న వయసులోనే ధనం ఆశతో పిల్లల్ని ముసలి వరులకు తండ్రులు పెళ్ళిచేయడాన్ని ఇతివృత్తంగా రచించింది.
పద్యం ఒక తెలుగు సాహితీ ప్రక్రియ. పద్యాలు వృత్తాలు కావొచ్చు, జాతులు కావొచ్చు, ఉపజాతులు కావొచ్చు. ఉత్పలమాల, చంపకమాల, శార్దూలము, మత్తేభము, మున్నగునవి వృత్తాలు. కందము, ఉత్సాహ, ద్విపద, తరువోజ, అక్కర, మున్నగునవి జాతులు. సీసము, తేటగీతి, ఆటవెలది అనునవి ఉపజాతులు.
848 నాటి పండరంగుని అద్దంకి శాసనములో ఒక తరువోజ పద్యమూ, తరువాత కొంత వచనమూ ఉన్నాయి. 934 నాటి యుద్ధమల్లుని బెజనాడ శాసనములో ఐదు సీస పద్యాలున్నాయి. 1000 ప్రాంతమునాటిదని చెప్పబడుతున్న విరియాల కామసాని గూడూరు శాసనములో మూడు చంపకమాలలు, రెండు ఉత్పల మాలలు వ్రాయబడ్డాయి. వీటి ఆధారాల కారణంగా నన్నయకు ముందే పద్య సాహిత్యం ఉండి ఉండాలని నిశ్చయంగా తెలుస్తున్నది. కాని లిఖిత గ్రంధాలు మాత్రం ఇంతవరకు ఏవీ లభించలేదు.
